خانه در قطردر بخش جنوب شرقی قطر ، بقایای منزلی با دو اتاقِ ساخته‌شده از سنگهای تراش‌نخورده از عصر نوسنگی (بین هزاره‌های پنجم و چهارم پیش از میلاد) به دست آمده که نشان‌دهنده آثار سکونت و استقرار دائم انسان در این سرزمین است. [۱]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۲۳۶.
.۱ - نشانه‌هایی از چادرنشینینشانههایی از چادرنشینی نیز از هزاره پنجم قبل از میلاد در اُمّ الماء، شمال‌غربی اُمّ سعید، رأس عُوَیْنات و اُمّ طاقه در دست است. [۲]
ایرج افشارسیستانی، جغرافیای تاریخی قطر، ج۱، ص۶۶.
در محلی میان قریة‌النعمان و اُمّ الماء در شمال‌غربی قطر، قریه‌ای مشتمل بر مسجد و قلعه و بقایای بیش از ۲۵۰ خانه از زیر خاک بیرون آمده است. باستان‌شناسان دانمارکی که کاوش این منطقه را به عهده داشته‌اند، این آثار را به دوره عباسیان (حک: ۱۳۲ـ۶۵۶) نسبت می‌دهند. از قرن یازدهم نیز در شهر الحُوَیلَه، قلاع و حدود ششصد خانه کشف شده‌است. اگرچه آثار چندانی از این منازل باقی‌نمانده، مصالح شناخته شده بناها شامل سنگهای تراش نخورده و سنگهای دریایی و گچ بوده است. [۳]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۲۳۹.
در برخی نواحی مانند عَریش، نزدیک‌ترین آبادی قطر به بحرین در سه کیلومتری جنوب غربی خور، چادرنشینی در گذشته رواج داشت و حتی در اوایل سده چهاردهم شیوخ آل ثانی (تهیه شده در (مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، گروه بررسی مسائل کشورها،) تهران ۱۳۶۸ش.) هنوز در خیمه زندگی می‌کردند. [۴]
ایرج افشارسیستانی، جغرافیای تاریخی قطر، ج۱، ص۷۷.
[۵]
ایرج افشارسیستانی، جغرافیای تاریخی قطر، ج۱، ص۱۸۷.
شهرهای بزرگ قطر از جمله دوحه، تا اواسط قرن چهاردهم مانند قریه‌ای بزرگ بودند و خانه‌هایشان با سنگ و گل یا گچ به صورت ساده ساخته می‌شد و از نقشهای مشخص در ساختار آنها استفاده نمی‌شد. [۶]
امینه علی کاظم، التغیر الاجتماعی و الثقافی فی المجتمع القطری، ج۱، ص۱۲۰.
۲ - وسعت خانه های سنتیخانههای سنّتی قطری از نظر وسعت و اندازه به دو نوع تقسیم‌پذیر است. نوع اول، خانه‌های ساده‌ای است که با سنگ و گل بنا شده و عامه مردم شهرها و روستاها در آنها ساکن‌اند. این منازل غالبآ یک یا دو اتاقه است. حمام درون اتاق تعبیه می‌شود و دیوار آن از سقف اتاق کوتاه‌تر است. مجلس (اتاق پذیرایی) جدا از سایر اتاقها و معمولا نزدیک ورودی اصلی خانه است. مخازن آب معمولا در گوشه‌ای از حیاط قرار دارد. حیاط این نوع خانه‌ها محل استراحت و بهره‌گیری از نور و هواست که در وسط آن آلاچیقی بالاتر از سطح حیاط برای خواب شبانه در تابستانها تعبیه می‌شده‌است. گاهی قسمتی از حیاط مخصوص نگهداری چهارپایان بوده و این امر در قطر و کشورهای خلیج فارس شایع است. اتاق در این نوع خانه‌ها مستطیل‌شکل با ابعاد ۴ متر × ۳ متر و دیوارهایی به قطر ۴۵ سانتیمتر و مشرف به حیاط است و روزنهایی به شکل روزنهای مشربیه برای نور و هوا دارد. در بعضی خانه‌ها ناودان چوبی بر روی جدار بیرونی اتاق تعبیه شده است. [۷]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۲۹ـ۱۳۰.
۳ - خانه‌ها ی طبقه مرفهنوع دوم خانه‌ها به طبقه مرفه اختصاص دارد. این خانه‌ها دوطبقه و شامل اتاقهای مستطیل‌شکلِ مشرف به حیاط است و قسمت مخصوص خدمات و پلکانی در حیاط برای صعود به طبقه بالا دارد. گاهی در پشت بام آنها از کنگره (شَرفه) برای زیبایی بیشتر و ایجاد حصار استفاده شده‌است. این خانه‌ها بیشتر دارای گچ‌بری با نقشهای هندسی و گیاهی، درهای چوبی، بازشوها و روزنهایی با شیشه‌های رنگی بوده‌است [۸]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۲۹.
ساختار خانه‌ها در قطر به گونه‌ای بوده است که بتوانند تعداد اتاقها را، با ازدیاد افراد خانه، بیشتر کنند. [۹]
امینه علی کاظم، التغیر الاجتماعی و الثقافی فی المجتمع القطری، ج۱، ص۱۲۵.
ورودی در این خانه‌ها به شکلی بوده که امکان دید مستقیم از بیرون وجود نداشته است. معمولا بالای ورودی نیم‌گنبدهایی قرار می‌گرفته که مانند خانه ناصر عبیدان ، مقرنسهای زیبایی داشته است. [۱۰]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۳۶.
[۱۱]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۵۹.
[۱۲]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۷۲.
در قطر درهای ورودی چوبی با نقشهای هندسی و گیاهی، به صورت یک یا دو لنگه رایج بوده و گل‌میخهای بسیاری روی آنها نصب می‌شده‌است. روی یکی از لنگه‌ها، کوبه‌هایی چکشی نصب می‌گردید که تا سالهای اخیر نیز در بعضی نواحی از آنها استفاده می‌شد. مهم‌ترین جزء درها یعنی دماغه به بهترین وجه تزیین می‌شده و لنگه‌ها درون چهارچوبهای گاه آهنی، و چهارچوبه نیز روی سنگ قرار می‌گرفته‌است. در دوحه، گاه بالای درها پوششی چوبی برای پیشگیری از ورود باران تعبیه می‌شده‌است. [۱۳]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۴.
۳.۱ - حیاط خانه هاحیاط در این نوع خانه‌ها، بزرگ و محل خواب در تابستان بوده‌است. دیوارهای دور حیاط بلند و دارای طاق‌نماهای نیمه دایره‌ای بوده‌است. گاه حیاطی بزرگ میان چند خانه قرار می‌گرفته‌است که ساکنان آنها از اقوامِ نزدیک بودند. [۱۴]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۳۶.
[۱۵]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۵۴.
از دیگر عناصر خانه‌های نوع دوم در قطر، ایوان است که دو طرفش اتاق قرار داشته و مشرف به حیاط بوده و با طاقهای متنوع روی ستونهای مربع، استوانه‌ای یا چندضلعی بنا می‌شده است. اهالی خانه بیشتر روزهای سال در ایوان غذا می‌خوردند و اجتماعات خانوادگی در آن‌جا تشکیل می‌شده‌است. [۱۶]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۳۶.
[۱۷]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۵۹.
۳.۲ - مجلس گرفتنمجلس در خانه‌های نوع دوم محل پذیرایی مهمان بوده و نزدیک ورودی اصلی خانه قرار داشته و از سایر اتاقها بزرگ‌تر بوده‌است. این مکان پنجره‌های زیاد و قفسه‌های چوبی، برای قراردادن لوازم مختلف، به‌ویژه قرآن، داشته‌است. بالای پنجره‌ها قابهایی با نقش برجسته ایجاد می‌شده و سقف چوبی اتاق نیز با رنگهای متنوع و نقشهای هندسی تزیین می‌گردیده‌است. [۱۸]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۳۲.
۳.۳ - حمامحمام معمولا در گوشه اتاق یا ایوان و گاه در طبقه بالا ساخته می‌شده‌است. حمامهای درون اتاقها با دیوار کم ارتفاعی که به سقف نمی‌رسیده، از اتاق جدا می‌شده و ورودی کوچکی داشته است. کاربرد اشکال مختلف در حمام، آن را به ویژگی بارز خانه‌های منطقه خلیج فارس تبدیل کرده‌است. [۱۹]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۵۰.
[۲۰]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۵۳.
پنجره‌های اتاقها معمولا کوچک بودند. شمسیه یا قمریه مشبکی است که درون دیوارهای گچی و سنگی اتاقها تعبیه می‌شده تا نور و هوای کافی به اتاقها وارد شود و با توجه به جهت ورود نور خورشید و ماه از آنها، بدین نامها خوانده می‌شده‌است. [۲۱]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۳۶.
[۲۲]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۸۵ و تصویر ص۱۸۶.
امروزه نیز خانه‌های زیادی از قرون سیزدهم و به ویژه چهاردهم در دوحه و الوَکرَه باقی‌مانده که با وجود نیاز به مرمت و حفاظت، از نظر نقشه و تزیینات جالب توجه‌اند. برای مثال، خانه عبداللّه بن سعدالمطلق در جنوب الوکره، از اوایل قرن چهاردهم، در ۱۳۶۳ش مرمت و در ۱۳۶۷ش به موزه تبدیل شد. [۲۳]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۳۷.
نیز، خانه محمد سعید نصراللّه در قسمت قدیمی دوحه، از ربع اول قرن چهاردهم، که پس از مرمتهای لازم در ۱۳۶۴ش به موزه قوم‌شناسی تبدیل شد. این خانه سیزده اتاق دارد و اتاق بادگیر آن در نوع خود در دوحه منحصر به فرد است. [۲۴]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۳.
همچنین، خانه حاج محمدعلی الماجد که در ۱۳۵۳ ساخته شده است. از ویژگیهای این خانه طاق‌نماها، روزنها، طاق و ستون، اتاقهای متعدد و نمای زیبای خارجی است. [۲۵]
محمدجاسم خلیفی، «ربع قرن من التنقیب عن الاثار و حمایتها بدولة قطر»، ج۱، ص۱۴۴ـ۱۴۶.
۴ - کشف نفتدر ۱۳۲۸ش با کشف نفت، توسعه سریع قطر آغاز [۲۶]
ایرج افشارسیستانی، جغرافیای تاریخی قطر، ج۱، ص۲۳.
[۲۷]
ایرج افشارسیستانی، جغرافیای تاریخی قطر، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۳.
و وضع اقتصادی برای ساخت خانه‌های جدید و بازسازی خانه‌های قدیمی مساعد شد. لذا دولت قطر از اواسط دهه ۱۳۴۰ش به ایجاد مسکن برای اقشار کم درآمد پرداخت. [۲۸]
Ashraf M Salama, "Navigating housing affordability between trans،disciplinarity and life style theories: the case of the Gulf states", International journal of architectural research, vol۱, no۲ (Jul ۲۰۰۷)، ج۱، ص۶۰.
این خانه‌ها به صورت مجتمع و با نقشه‌های منظم ساخته شده‌اند. [۲۹]
امینه علی کاظم، التغیر الاجتماعی و الثقافی فی المجتمع القطری، ج۱، ص۱۳۶.
[۳۰]
امینه علی کاظم، التغیر الاجتماعی و الثقافی فی المجتمع القطری، ج۱، ص۱۳۸.
در این سالها، بیش از شش هزار خانه دولتی در قطر ساخته شد و با کاهش درآمد نفت ، بخش خصوصی به ساخت خانه ترغیب گردید. [۳۱]
قطر،) تهیه شده در (مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، ج۱، ص۱۴، گروه بررسی مسائل کشورها،) تهران (۱۳۶۸ش.
خانه‌های امروز قطر متأثر از معماری غربی، هندی و ایرانی ساخته شده‌اند. در بعضی قسمتهای دوحه، خانه‌ها به شکل کلاه‌فرهنگی، در مساحتهای مختلف، با باغهای پر درخت و با نظام جدید شهرسازی برای متمولان ساخته شده‌اند و در قسمتهای دیگر، خانه های افراد با درآمد متوسط به اشکال تک واحدی و مجتمع بنا گردیده‌است. مهاجران کم بضاعت‌تر نیز در خانه‌های قدیمی یک یا دو طبقه زندگی می‌کنند. [۳۲]
امینه علی کاظم، التغیر الاجتماعی و الثقافی فی المجتمع القطری، ج۱، ص۱۵۹ـ۱۶۳.
۵ - فهرست منابع(۱) ايرج افشارسيستانى، جغرافياى تاريخى قطر: پژوهش در تاريخ، جغرافيا، آثار باستانى، آداب و رسوم، اقتصاد، شهرها و بندرها، تهران ۱۳۸۳ش؛ (۲) امينه على كاظم، التغير الاجتماعى و الثقافى فى المجتمع القطرى، جيزه، مصر ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳؛ (۳) محمدجاسم خليفى، «ربع قرن من التنقيب عن الاثار و حمايتها بدولة قطر»، التراث و الحضارة، ش ۶ـ۷ (۱۹۸۴ـ ۱۹۸۵)؛ (۴) همو، العمارة التقليدية فى قطر، دوحه ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳؛ (۵) قطر، ] تهيه شده در مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، گروه بررسی مسائل کشورها، تهران [ ۱۳۶۸ش؛ (۶) Ashraf M. Salama, "Navigating housing affordability between trans-disciplinarity and life style theories: the case of the Gulf states", International journal of architectural research, vol.۱, no.۲ (Jul. ۲۰۰۷). ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خانه در قطر»، شماره۶۸۷۷. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|